میوه ممنوعه گوگل برای ایرانیان

نویسنده میهمان: هومن کبیری پرویزی
روز سه‌شنبه ۹ اسفند ۱۳۹۰ برابر با ۲۸ فوریه ۲۰۱۲، اریک اشمیت رئیس اجرایی هیأت مدیره گوگل در در پایان سخنرانی خود در کنگره جهانی موبایل در بارسلون و در بخش پرسش و پاسخ، با سؤالی غافلگیرکننده از سوی یک خبرنگار ایرانی مواجه شد. این سؤال درباره ایجاد محدودیت گوگل برای دریافت افزونه‌های مرورگر کروم و نیز دسترسی به فروشگاه برنامه‌های کاربردی آندروید برای کاربران ساکن ایران بود.
آقای اشمیت که ظاهراً از چنین محدودیت‌هایی بی‌اطلاع بود پس از مشورت با وکیل شرکت گوگل اعلام کرد: این محدودیت‌ها بخشی از قوانین دولت ایالات متحده آمریکاست و به علت اینکه گوگل نمی‌تواند از این قوانین تبعیت نکند، پوزش خواست.
پیش از این نیز گوگل در وبلاگ رسمی خود به صراحت اعلام کرده بود که دسترسی ایرانیان به آندروید مارکت به دلیل تبعیت این شرکت از «قوانین ایالات متحده در زمینه‌های مختلف از جمله قوانین کنترل‌کنندهٔ صادرات و برنامه‌های تحریم» امکان‌پذیر نیست.

قوانینی که گوگل به آنها اشاره می‌کند کدامند؟
قانونی که شرکت گوگل یا برخی شرکت‌های دیگر آمریکایی و غیرآمریکایی به آن اشاره می‌کنند، قانون موسوم به «مقررات داد و ستد با ایران» به شماره ۳۱ CFR part 560 است که از سوی وزارت خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا لازم‌الاجرا و ناظر بر کلیه داد و ستد‌های شرکت‌های آمریکایی و حتی غیرآمریکایی با ایران است.

مطابق این قانون، صادرات، صادرات مجدد از سوی شخص ثالث، فروش، تأمین مستقیم یا غیرمستقیم از ایالات متحده آمریکا یا توسط افراد با ملیت آمریکایی در هر کجای دنیا به ایران یا دولت ایران ممنوع است مگر در مواردی که قانون استثنائی برای آن قائل شده باشد. این قانون همچنین شرکت‌های غیرآمریکایی را از صادرات محصولاتی که تمام یا بخشی از آن در ایالات متحده آمریکا تولید شده باشد، به ایران منع می‌کند.
به همین علت هیچ یک از شرکت‌های آمریکایی، مجاز به ارائه محصولات و خدمات خود به ایران نیستند. شرکت گوگل نیز از این امر مستثنی نیست و این همان نکته‌ای است که اشمیت و وکلای این شرکت به آن اشاره می‌کنند.

موارد استثناء و متمم قانون
همانگونه که اشاره شد قانون «مقررات داد و ستد با ایران» بخشی را برای مجوزهای موردی یا استثناء از سوی دولت ایالات متحده آمریکا اختصاص داده است. دولت ایالات متحده آمریکا برخی از این موارد استثناء را در غالب یک متمم بر قانون ذکر شده مورد تصویب قرار داده و در تاریخ ۸ مارس ۲۰۱۰ به مورد اجرا گذاشت.

به موجب این متمم «صادرات خدمات و نرم‌افزارهای مرتبط با تبادل ارتباطات شخصی از طریق اینترنت شامل مرور وب، بلاگ نویسی، ایمیل، پیام‌رسانی آنی و چت، شبکه‌های اجتماعی و به اشتراک گذاری فیلم و عکس از ایالات متحده آمریکا یا افراد آمریکایی به افراد ساکن ایران» مجاز شناخته شد.

این متمم همچنین صدور مجوزهای موردی برای صادرات خدمات و نرم‌افزارهایی را که برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات روی اینترنت به کار می‌روند و تحت پوشش مجوز عمومی اشاره شده در قرار نمی‌گیرند، امکان‌پذیردانسته است.
بخش دیگری از این متمم خدمات و نرم‌افزارهای این قانون را محدود به مواردی می‌کند که برای عرضه عمومی و به صورت رایگان در اختیار کاربران قرار می‌گیرند.
واکنش‌ گوگل به متمم جدید
گوگل جزو نخستین شرکت‌هایی بود که به دنبال تصویب متمم جدید قانونی و کمتر از یک سال پس از تصویب آن در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۱ به طور رسمی سه محصول خود را که پیش از این دسترسی به آن از سوی ساکنان ایران امکان‌پذیر نبود آزاد کرد. این سه محصول نرم‌افزار گوگل ارث (Google Earth) که امکان مشاهده تصاویر ماهواره‌ای نقاط مختلف جهان را فراهم می‌آورد، نرم‌افزار پیکاسا (Picasa) برای دسته‌بندی، مدیریت و به اشتراک گذاشتن تصاویر و مرورگر اینترنتی گوگل کروم (Chrome) بودند.همچنین به دنبال پرسش خبرنگار ایرانی از اریک اشمیت، در همان شب، ۲۸ فوریه ۲۰۱۲، دسترسی ایرانیان به افزونه‌های مرورگر کروم نیز آزاد شد.

کدام یک از خدمات و نرم‌افزارهای گوگل هنوز در داخل ایران در دسترس نیستند؟
بسیاری از خدمات و محصولات گوگل شامل فروشگاه برنامه‌های کاربردی تلفن‌های همراه و تبلت‌های آندروید مارکت که به تازگی به عنوان زیرمجموعه خدمات مبتنی بر رایانش ابری گوگل با نام Google Play در آمده است، سیستم‌عامل گوگل کروم، بسته نرم‌افزاری گوگل موبایل، نر‌م‌افزارهای موجود در آزمایشگاه گوگل (Google Labs) و همچنین خدمات تبلیغاتی Adwords و Adsense، کماکان برای کاربران داخل ایران در دسترس نیستند.

همان گونه که گوگل نیز اذعان می‌کند محدودیت دسترسی کاربران ایرانی به خدمات و نرم‌افزارهای این شرکت با واکنش منفی و سؤالات متعدد کاربران ایرانی از این شرکت مواجه بوده است. به تازگی کمپینی با مشارکت چندین وب‌سایت خبری فناوری اطلاعات در ایران تشکیل شده تا از گوگل برای در اختیار گذاشتن خدمات و نرم‌افزارهای خود به ایرانیان دعوت به عمل آورد. این کمپین که فلسفه تجاری گوگل (Don’t be Evil) را دستمایه خود قرار داده است، به گوگل می‌گوید: «بدجنس نباشید! اجازه دهید ایرانی‌ها از نرم‌افزارهای شما استفاده کنند».

این کمپین به دو زبان فارسی و انگلیسی بر روی اینترنت قرار گرفته و تا کنون بیش از ۵۰۰۰ نفر آنرا امضا کرده‌اند. تمرکز این کمپین روی آزادسازی دسترسی به فروشگاه آندروید مارکت و افزونه‌های کروم بوده است. همانگونه که اشاره شد دسترسی به مورد نخست به تازگی به عنوان زیرمجموعه سرویس‌های مبتنی بر رایانش ابری گوگل، GooglePlay، درآمده ولی کماکان دسترسی کاربران ایرانی به آن میسر نیست. دسترسی به افزونه‌های مرورگر کروم نیز به تازگی از سوی  گوگل آزاد شده است.

موانع آزاد سازی دسترسی به خدمات و نرم‌افزارهای گوگل در ایران چیست؟
همان گونه که گفته شد شرکت گوگل ایجاد مانع در راه دسترسی به خدمات و نرم‌افزارهای خود به ایرانیان را به پیروی قوانین ایالات متحده آمریکا نسبت می‌دهد. این درحالی است شاید بتوان اغلب خدمات و نرم‌افزارهای گوگل را در حیطه مجاز متمم اشاره‌شده دانست. به عنوان مثال بخش فروشگاه برنامه‌های کاربردی، Play Store App که پیش از این آندروید مارکت نام داشت، حاوی بیش از ۴۵۰ هزار برنامه کاربردی است که نزدیک به ۷۰٪ آنها رایگان هستند و اغلب آنها برای تبادل ارتباطات شخصی از طریق اینترنت شامل مرور وب، بلاگ نویسی، پست الکترونیک، پیام‌رسانی آنی و چت، شبکه‌های اجتماعی و به اشتراک گذاری فیلم و عکس به کار می‌روند. این موارد به صراحت از سوی دولت آمریکا برای صدور به ایران مجاز شناخته شده است. علاوه بر این مطابق نص صریح متمم قانون، شرکت گوگل این امکان را دارد تا نسبت به اخذ مجوزهای موردی برای مواردی که شامل قانون فوق‌الذکر نمی‌شوند نیز اقدام نماید.
این که چرا گوگل تا کنون به درخواست کاربران ایرانی خود برای دسترسی به آندروید مارکت تمکین نکرده، مشخص نیست ولی شاید بتوان علتش را در سودآور نبودن بازار ایران دانست. ضمن این که آزادسازی آندروید مارکت برای این شرکت به نسبت خدمات و نرم‌افزارهای قبلی دردسر بیشتر دارد.
گوگل از فروش برنامه‌های کاربردی آندروید درآمد چندانی کسب نمی‌کند همچنین این شرکت سیستم عامل آندروید را به رایگان دراختیار شرکت‌های تولیدکننده تلفن همراه قرار می‌دهد.

سیاست تجاری گوگل کسب درآمد از طریق تبلیغات اینترنتی روی رایانه‌های شخصی و تلفن‌های همراه است و آخرین گزارش مالی گوگل  نشانگر آن است بیش از ۹۶% درآمد این شرکت از خدمات تبلیغات سرویس Adwords این شرکت تآمین شده است که مطابق قانون «داد وستد با ایران» که پیش از این به آن اشاره شد وهمین طور به علت تحریم‌های گسترده بانکی این شرکت، امکان ارائه این خدمات در ایران را ندارد.

از سوی دیگر بررسی بیش از ۳۰۰ هزار برنامه کاربردی رایگان موجود در آندروید مارکت و تعداد رو به رشد برنامه‌های جدید برای حصول اطمینان ازتطابق آنها با موارد ذکر شده در متمم این قانون نیازمند صرف هزینه و وقت و البته قبول ریسک بسیاری برای این شرکت بوده و احتمالاً ایجاد نهادی دایمی برای این کار را طلب می‌کند و درنهایت هیچگونه بازگشت مالی برای این شرکت نخواهد داشت.
هرچند که گوگل تا کنون چنین ادعایی نکرده است ولی شاید بتوان گفت که تمسک به قانون تحریم ایالات متحده آمریکا علیه ایران، پوششی برای جلوگیری از هزینه‌های آن برای این شرکت بوده است چرا که به نظر می‌رسد قوانین ایالات متحده آمریکا مانعی در راه ارائه این گونه خدمات ایجاد نمی‌کند.
در عین حال باید به این نکته نیز اشاره نمود که گوگل تنها شرکتی نیست که در قبال ایرانیان  سیاستی غیرشفاف را دنبال می‌کند. سایر شرکت‌های تولیدکننده تلفن همراه و مالکان اکوسیستم‌های تلفن‌های هوشمند که برخی از آنها هم غیرآمریکایی هستند چنین رویه‌ای را دنبال کرده و می‌کنند. این امر بسته به موقعیت هر کدام از این شرکت‌ها علل دیگری می‌تواند داشته باشد.

در روزهای اخیر گزارش‌هایی مبنی بر آزاد شدن دسترسی ایرانیان داخل ایران به فروشگاه برنامه‌های کاربردی اپل، iTunes، منتشر شده است. این در حالی است که این شرکت تا کنون هیچ بیانیه رسمی در این خصوص صادر نکرده است. در عین حال برخلاف گوگل این کار به علت استقبال بیشتر کاربران ایرانی از خریداری سخت‌افزارهای ساخت اپل، منجر به افزایش سودآوری این شرکت خواهد شد.

به هر حال به نظر می‌رسد مستقل از این شرکت‌ها و دلایل واقعی یا پشت پرده، در این بین بیشترین زیان را کاربران ایرانی می‌کنند. آنها با صرف هزینه‌هایی به مراتب بیشتر از کاربران سایر کشورها به خرید گوشی‌های هوشمندی مبادرت می‌ورزند که از بخش عمده‌ای از امکانات آن به علت نبود دسترسی به این خدمات، نمی‌توانند استفاده کنند.