از بستن فلیکر تا شکستن فیلتر

زیگزاگ– «افزونه‌ای برای فایرفاکس ساخته شده که با نصب آن کاربران ایرانی می‌توانند سایت‌های فیلترشده را مشاهده کنند».
این خبری بود که در اوایل سال نوی میلادی در برخی از سایت‌های خبری منتشر شد. افزونه مورد بحث را فردی به نام محمد نوشته بود که در واقع توسعه‌ای بود از افزونه فیلترشکن دیگری که مخصوص مشاهده سایت فلیکر است.
سایت فلیکر یکی از مشهورترین سایت‌های اشتراک عکس است که در ایران مسدود شده و «حامد صابر» مدیر گروه ایرانیان این سایت فردی است که افزونه فیلترشکن فلیکر را برای مرورگر فایرفاکس نوشته است.
گفت‌وگو با حامد صابر از چند دیدگاه می‌تواند جالب باشد. یکی آن‌که او از معرفی خود به عنوان نویسنده این فیلترشکن ویژه، ابایی ندارد و دیگر آن‌که همواره تأکید می‌کند با سانسور اینترنت مخالف نیست:

چه شد به فکر راه‌اندازی یک افزونه فایرفاکس افتادی؟
کلاً با مقوله فیلتر و سانسور اینترنت به صورت عمده و فله‌ای، هیچوقت موافقت چندانی نداشتم. چه در آن زمانی که خودم دانشجوی کامپیوتر بودم و با دانشگاه برای فیلتر کردن بعضی از سایت‌ها همکاری می‌کردم و چه بعد از آن که با بعضی از سازمان‌ها و ارگان‌های بین‌المللی، که در همین زمینه در کشورهای دیگه تلاش می‌کنند، همکاری می‌کنم و البته نمی‌گویم که کلاً با قضیه سانسور مخالفت دارم.

چطور چنین چیزی ممکن است؟ با سانسور اینترنت موافقید اما فیلترشکن هم می‌نویسید؟
من در مواردی سانسور را لازم می‌دانم اما فقط به صورت موردی. جایی که مخاطب خاص است. مثلاً در یک محیط آکادمیک که قرار است هزینه‌ای که برای اتصال به اینترنت پرداخت می‌شود، نتیجه‌اش پژوهش باشد، به نظر من طبیعی است که سایت‌های خاصی فیلتر شوند. ولی در یک پهنه مخاطب عام مثل ایران، این را بی‌معنی می‌دانم.
حالا این تلقی یا تصور شخصی من بوده. شاید حداکثر کاری که برای این موضوع کرده‌ام این بوده که دوستان اگر می‌خواستند به سایتی وصل شوند، از من کمک می‌گرفتند و من هم به طور خصوصی کمکشان می‌کردم.

چرا فلیکر را برای فعالبت انتخاب کردی؟
من قبل از آن که دوربین داشته باشم، به این سایت دعوت شدم. احساس کردم با عکس می‌توانم ارتباط برقرار کنم. بعد، از طریق امانت گرفتن دوربین دوستان چند عکس گرفتم و آن‌جا گذاشتم. دیدم با عکس می‌توانم دوستان جدیدی پیدا کنم. بیشتر هدفم آشنایی با افراد جدید، مخصوصاً از ملیت‌های مختلف بود.
بعد از یک مدتی دوربین هم خریدم که بتوانم راحت‌تر کار کنم. این سایت بیشتر از یک سایت اشتراک عکس، حالت فتوبلاگ دارد. در گروه‌ها و زیر عکس‌ها مملو از بحث است. شاید بیشتر از همه، این موضوع من را علاقمند و جذب کرده بود. این‌که دوستانی داشتم در اکثر کشورهای مهمی که فکر می‌کردم راجع به آنها می‌خواهم اطلاعات داشته باشم.
به جای آن‌که از طریق مدیا (رسانه) بشنوم، حالا چه رسانه داخلی یا خارجی که هر کدام به نفع خودشان حرف می‌زنند، من مستقیم می‌شنیدم. مثلاً در جنگ اخیر حزب‌الله لبنان و اسرائیل، من در «حیفا» دوستی داشتم که عضو حزب‌الله بود، دوستی داشتم که مسیحی و خانه‌شان بیروت بود، خیلی حرف‌هایی که از آنها می‌شنیدم، برایم ارزشمندتر و بیشتر قابل‌اعتنا بود تا حرف‌هایی که از خبرگزاری‌های مختلف می‌شنیدم.
هم‌زمان عکس‌هایی گرفتم که بیشتر مورد توجه واقع می‌شد. بعدا هدف دومم از عضویت این شد که صورت واقعی ایران را به غیرایرانی‌ها بشناسانم. گروهی در فلیکر به نام «ایرانیان» تأسیس کرده بودم که با ایرانی‌های داخل و خارج ارتباط داشتیم.
یک روز متوجه شدم که تصمیم گرفته شده تا فلیکر فیلتر شود. با یکی از دوستانم که مدیر یک شرکت خدمات اینترنتی (ISP) در تهران بود تماس گرفتم و پرسیدم تصمیم از کجا آمده؟ گفت فلیکر داخل همان لیست سیاه معروفی ابلاغی به آی‌اس‌پی‌ها است. یعنی کسی سرخود آن را نبسته.
علتش را جویا شدم، گفت که به طور معمول سایت‌هایی که امکان به اشتراک‌گذاری عکس یا فیلم یا مدیا‌هایی از این جنس را داشته باشند، به صرف امکان این که از طریقش کار خلاف عرف یا شرع انجام شود و پیدا کردن چند استثناء از این قبیل، دستور بستنش صادر می‌شود. چون نمی‌توانند کنترلی رویش داشته باشند مگر این‌که سایت، پایه‌اش ایرانی باشد و بتوانند اگر لازم شد یقه کسی را بگیرند.

کی به این نتیجه رسیدی که فیلترشکنی برای فلیکر بنویسی؟
واقعیت این است وقتی من فلیکر را به دقت بررسی کردم، دیدم تمام قوانینی که برای به اشتراک گذاشتن عکس دارد، بسیار شبیه قوانینی هست که در جمهوری اسلامی هم مورد پذیرش است. یعنی کسی حق ندارد عکس‌های توهین‌کننده به مقدسات بگذارد. کسی حق ندارد عکس‌هایی از برهنگی، هر چند هنری را به طور عمومی منتشر کند. در فلیکر این موضوع صرفاً حرف نیست. انگار یک پلیس بادقت همیشه حضور دارد و اگر چنین عکسی را به اشتراک بگذارید، با روش‌های مختلف می‌فهمند و آن را از حالت عمومی در می‌آورند.
بنابراین به نظرم رسید که فیلتر شدن این سایت اشتباه بوده است. این که حالا بیایم ثابت کنم اشتباه بوده، معلوم نیست از کدام جاده سر در بیاورم. از طرفی من قبلاً در مورد فیلتر فعالیتی داشتم، اگر می‌دانستم این کار با قوانین عمومی ایران دچار تضاد است، هیچ‌وقت به طور عمومی چنین چیزی را مطرح نمی کردم. ولی سایت فلیکر از آن‌جایی که محتوایش مورد اعتماد عمومی من بود، این افزونه یا اکستنشن را برای مرورگر فایرفاکس نوشتم.

چرا از اسم مستعار برای انتشار این افزونه استفاده نکردی؟
من علی‌رغم توصیه برخی که گفته بودند درست نیست افزونه با اسم و مشخصات واقعی‌ام باشد، چون به کاری که می‌کنم، اعتقاد داشتم و فکر می‌کردم می‌توانم هر جا که لازم است از این کار دفاع کنم، از اسم حقیقی‌ام استفاده کردم.

درباره افزونه محمد که در واقع گسترش افزونه شما هست و به آن یک سری از سایت‌های دیگر را اضافه کرده، یک توضیحی بدهید.
حقیقتش این است که همان موقع این امکان را داشتم که برنامه‌ای کاملاً عمومی بنویسم. من اولین چیزی که نوشتم و خودم در خانه از آن استفاده می‌کنم، چیزی است که هیچ‌گونه محدودیتی ندارد. افزونه محمد هم چند سایت دیگر را باز می‌کند و شاید بخواهد سایت‌های دیگری به آن اضافه کند. اما چون برای فلیکر توجیه داشتم، عمومی‌اش کردم. وقتی محمد افزونه گسترش‌یافته را نوشت، یک ایمیل زدم و در مورد تبعات سیاسی این ماجرا صحبت کردم. یک سری هشدارهایی هم دادم.
یکی از مهم‌ترین چیزهایی که در ذهنم بود این است که وقتی شما به اصطلاح فیلترشکنی داری که هم از نظر تعداد سایت‌هایی که باز می‌کنه و هم از نظر تعداد مخاطبان آن سایت‌ها عدد قابل توجهی می‌شود، خودش موضوعی می‌شود برای فیلتر شدن. من وقتی این هشدار را به محمد دادم، به فاصله کمتر از دو سه روز دیدم که تقریباً تمام وبلاگ‌های فارسی که افزونه محمد را معرفی کرده بودند، فیلتر شدند. یک ایمیل دیگه زدم و گفتم فکر می‌کنم هشدارم را باید جدی‌تر بگیری.
به نظر من نوشتن فیلترشکن برای یک مهندس کامپیوتر واقعاً کار ساده‌ای است. اما این‌که با چه سیاستی از آن استفاده کند، به نظرم بیش از صرف یک برنامه‌نویسی است.

بین سایت‌هایی که فیلتر شدند سایت‌های دیگری ندیدید مثل فلیکر که نباید فیلتر می‌شدند تا آنها را هم اضافه کنید؟
در مورد سایت‌های دیگری که در ایران فیلتر شده و شاید به قولی نباید می‌شد، حرف شما درست است. من کاربر خیلی از آنها نیستم. سایتی هست که من یکی دو بار به آن وصل شدم و حس کردم اصلاً نمی‌فهمم چرا این سایت فیلتر شده. همه چیز معقول و منطقی بود.

مثلاً تکنوراتی.
دقیقاً تکنوراتی خیلی مثال خوبی است. اخیراً شنیدم برخی از شهرستان‌ها مثلاً پورت یاهومسنجر را مسدود کرده‌اند. چیزهایی که من واقعاً با عقلم سازگار نیست. گرچه لزومی نداره همه چیز با عقل من سازگار باشد. سایت‌هایی بوده که کاربرش بودم. شاید طرفدارش هم بودم و این کار را نکردم مثل یوتیوب. یوتیوب سایت خیلی عامی است. اگر مثلاً این کار را بکنم، شاید هر جایی نتوانم از کاری که کردم، دفاع کنم.

چقدر اعتقاد دارید به عقل جمعی و انتخاب انسانی و این‌که افراد خودشان بتوانند تشخیص دهند وارد چه سایت‌هایی بشوند؟
در مورد عقل جمعی شخصاً معتقدم وقتی با تمام جمعیت هفتاد میلیونی ایران طرفیم، نمی‌دانیم مخاطبمان کیست. به نظر من کاملاً بدیهی است که کسی حق ندارد تصمیم بگیرد برای دیگران و از عقل شخصی یا حتی عقل جمعی یا حتی خیلی بازتر عقل اکثریت بخواهد استفاده کند برای تحدید اقلیت. اما این حرف من ابداً به معنای این نیست که فیلتر و سانسور بد است.
من چیزهایی مثل «کنترل والدین» را کاملاً قبول دارم. نرم‌افزارهای این جنسی به نظرم کار معقولی می‌کنند. پدر و مادر مراقبند که فرزندشان مثلاً هر کافی‌شاپی نرود. در دنیای مجازی هم کنترل‌هایی می‌کند. این کنترل‌ها بسته به آن مقطع مکانی و زمانی، بسته به شرایط عقلی می‌تواند متغیر باشد. ولی واقعاً نه من و نه هیچ‌کس دیگرای فکر نمی‌کنم حق داشته باشه برای دیگران از این جنس تصمیمی بگیرد.

به نظر شما فیلتر شدن یک سایت چقدر روی کنترل آن تأثیر بگذارد؟
یک جمله‌ای در مسائل فلسفه اسلامی هست که می‌گوید الإنسان حریصٌ علی ما مُنِع. این که می‌گویند وقتی سایتی فیلتر می‌شود، مخاطبش دیگر نمی‌تواند به آن دسترسی پیدا کند، به نظرم حرف علمی‌ای نیست.
دوستی در «مرکز استانداردهای اینترنت» (W۳C) دارم که به من می‌گفت یک بررسی آماری انجام داده‌اند درباره کشورهایی مثل ایران، امارات، عربستان، چین و اتیوپی که بعضی سایت‌ها را فیلتر می‌کنند. با بررسی‌های مختلف می‌دیدند که پس از فیلتر شدن یک افت شدید از کاربران اتفاق می‌افتد. بعد این افت جبران می‌شود و به نزدیک تعداد کاربرهای قبلی می‌رسد.
ویزیتورهایی هستند که خیلی راحت‌طلبند و به محض این‌که فلان سایت خبری فیلتر شد، می‌روند سراغ سایت خبری دیگر اما کسی که طرفدار یه خبرگزاری باشد، هر چقدر هم محدودش کنی به هر حال دسترسی به آن را از دست نمی‌دهد. یک یا دو هفته درگیر می‌شود و بعد با تلفن و ایمیل از دیگران می‌پرسد چه کار کنم. فیلتر شدن فقط کار را بدتر می‌کند. یعنی اگر کسی واقعاً دلسوز است، به جای این کار باید هزینه کند روی فرهنگ‌سازی و روی این‌که جایگزین پیدا کند.

در حال حاضر چه کار می‌کنی؟ کار اصلی‌ات غیر از سرگرمی‌هایی که گفتی چیست؟
من مهندس کامپیوترم. شرکتی دارم که در آن کارهای کامپیوتری و برنامه‌نویسی انجام می‌شود. با چند تا از شرکت‌های دیگه ارتباطات پیمانکاری دارم. کاری که از آن نان در می‌آورم همین کار کامپیوتر است. اما جز عکاسی تعداد سرگرمی‌های من خیلی زیاد است.

چند تایش را بگویید اگر وارد محیط خصوصی شما نمی‌شوم.
یکی از مهم‌ترین علاقه‌هایم سفر است. خیلی از ایران را پیاده گشته‌ام. به کارهایی جدیداً علاقمند شدم. یکی غواصی است که اخیراً خیلی جدی پیگیریش می‌کنم. کوه‌پیمایی، جنگل‌گردی و بیابان‌گردی از کارهایی هست که سعی می‌کنم رهایش نکنم.
یک سری کارهایی هم می‌کنم که شاید خیلی مرتبط با این قضایا نباشد. مدتی که دانشگاه بودم در یک کلاس، قرآن درس می‌دادم به دیگران. بعد از آن دنبال نحله‌های فکری شناخت درست دین بودم. با اساتید این موضوع سعی کردم آشنا بشوم و شاگردی کنم. از درس‌هایی که از آنها گرفتم و چیزهایی که با عقل خودم دیدم، سعی کردم استفاده کنم برای بازسازی آن چیزی که الان متأسفانه گفته می‌شود درباره دین ما.
از محیط‌های کوچک، محیط‌های دوستان و اطرافیان شروع کردم به آشنا کردنشان با این موضوع که اسلام فعلی قول حضرت علی همان پوستین وارونه‌ای است که روزی پوشیده خواهد شد به دین و همه چیز برعکس آن چیزی می‌شود که خدا می‌خواهد. مطمئناً خدا نمی‌خواهد اینی که ما الان هستیم یا اینی که تبلیغ می‌کنند باشیم.